شد(امپراتوری ایلام از اوایل هزاره سوم تا اواسط هزاره اول قبل از میلاد،بخش بزرگی از مناطق غربی و جنوبی سرزمین امروزی ایران شامل؛ استان های خوزستان،فارس و بخش هایی از استان کرمان، لرستان و کردستان امروزی را در بر می گرفت، که معروف ترین بخش این امپراتوری، منطقه شوش بود). مردم آن روزگار در شوش از قیر در مصارف متعددی استفاده می کردند. مصارف استفاده از قیر کاربردهای پزشکی تا ساخت و ساز و مصارف زینتی و حتی مذهبی را شامل می شد. از جمله اولین ساخته های قیری ایرانیان باستان، می توان به نماد مذهبی اشاره کرد که به شکل استوانه که در موزه لوور فرانسه نگهداری می شود، 19 سانتی متر ارتفاع و 11 سانتی متر قطر داشته و در سال 1908 در تپه های حوالی شوش کشف شده است. بر روی این استوانه چندین غزال، گربه و عقابی با بال های باز شده کنده کاری شده است. این نمادها که در آن روزگار قداست داشته اند، در آیین های مذهبی استفاده می شدند.



ساخت مهر های استوانه ای از جانب مردم ایلام، به عنوان وسیله ارتباطی و خط تصویری نیز استفاده می شد. پس از آغسته کردن این مهرها به مایعی شبیه جوهر، نقوش آن بر غارها، سفال ها و کتیبه ها اعمال می گردید.کنده کاری و مجسمه سازی بر روی کلوخه های سنگی قیر طبیعی، تنها در ایران باستان مرسوم بوده و مشابه آن را در هیچ تمدن دیگری نمی توان مشاهده کرد.

از دیگر یافته های آن دوران می توان به کتیبه های قیری اشاره کرد که 2450 سال قبل از میلاد در حوالی شوش ساخته شده است؛(شکل 1-3) این کتیبه 25 سانتی متر ارتفاع، 22 سانتی متر عرض و هشت سانتی متر ضخامت داشته و در سال 1877 کشف و در موزه لوور نگهداری می شود. بر روی این کتیبه نیز نقوش مختلفی از حیوان و انسان کنده کاری شده است. این کتیبه چهار ضلعی بوده و سوراخی در مرکز آن وجود دارد. مشابه این نوع کتیبه در آن روزگار متداول بوده و 120 نمونه از آن در سوریه و عراق کشف شده است، اما تنها این نمونه از قیر ساخته شده و مابقی آنها از جنس گچ و یا سفال می باشند. از آنجایی که اکثر این کتیبه ها در معابد یافت شده اند، این ایده که طرح فوق نیز قداست داشته و در آیین های مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت را تقویت می کند.


در سال 1921 نیز در کاوش های انجام شده در معبد آپادانا در حوالی شوش کاسه ای به دست آمد که متعلق ه سال های 1940 تا 2000 قبل از میلاد می باشد. این کاسه که سه پایه با نقشی از بز کوهی دارد، نوعی ظرف اشرافی است، که احتمالا در مراسم تدفین مورد استفاده قرار می گرفت.(شکل1-4) در ساخت این کاسه علاوه بر قیر از طلا، برنز و صدف نیز استفاده شده است.قیر به کار رفته در ساخت این کاسه بسیار سخت بوده و پایه های قیری آن تغییر شکل نمی دهند. با توجه به معادن قیرهای بسیار سخت موجود در شمال شرقی شوش در استان خوزستان، احتمال این که از قیر این ناحیه در ساخت کاسه مورد نظر استفاده شده باشد، وجود دارد.


از دیگر یافته های قیری در ایران می توان به نشان دایره ای شکلی اشاره کرد که بازهم در حوالی شوش یافت شده است.(شکل 1-5) این اثر که متعلق به قرن چهاردهم قبل میلاد است، حدود 9 سانتی متر قطر دارد. این نشان را از قیر تهیه کرده و برروی آن روکشی از طلا و نقره داده اند. نقش موجود بر روی آن شامل سر یک مرد با مو های بلند است، که دور آن را هفت قوچ احاطه کرده و حاشیه های آن نیز حالت کنگره دار است. این نشان که نمایانگر انسانی قهرمان است، کاربرد زینتی داشته و متعلق به اشراف زادگان آن دوران می باشد که جهت تزیین بر روی اجسام دیگر قرار می دادند.



کاوش هایی که در سال 1963 در مناطق جنوب غربی ایران در خوزستان انجام شد نیز منجر به کشف کلاه خودی شد که متعلق به قرن 14 قبل از میلاد مسیح می باشد. این کلاه نیز از جنس قیر طبیعی بوده و روکشی از طلا و برنز بروی آن کشیده شده است(شکل 1-6).



این کلاه که تنها حدود 16 سانتی متر ارتفاع دارد و با تصاویری منقش گردیده، تنها جنبه زینتی داشته است. بروی کلاه تصویر سه انسان حکاکی شده است. مردی که در وسط قرار دارد، الهه آب است که موهای بلندی داشته، تاجی بر سر دارد و گلدانی را بر روی سینه نگهداشته است. در دو سوی آن دو الهه زن وجود دارد که آنان نیز تاجی بر سر داشته، النگو و گردنبندی را به خود آویخته و دست های خود را به حالت نیایش بالا برده اند. در بالای سر آنها هم پرنده ی شکاری با بال های باز شده، از آنها حفاظت می کند. تمامی این نماد ها نشان دهنده ی تمدن ایلامی است. به احتمال زیاد این نشان را به پاس شجاعت های فرمانده های دلاور، به او هدیه داده اند. این اثر در موزه هنر های متروپولیتن نگهداری می شود.

اثر دیگری که با قیر ساخته شده است، نقش برجسته ای است که تصویر زن نخ ریس را نشان می دهد(شکل1-7). این اثر هم که متعلق به قرن های هفت و هشت قبل از میلاد مسیح است، در حوالی شوش کشف شده و در موزه لوور نگهداری می شود. این کتیبه که بیش از 9 سانتی متر ارتفاع دارد و 13 سانتی متر عرض دارد، تصویر زنی اشراف زاده را نشان می دهد که در حال ریسیدن نخ بوده و یک خدمتکار او را باد می زند.


موارد فوق نشان می دهند که قیر در ایران باستان در مصارف زینتی کاربردهای فراوانی داشت. ضمن این که علاوه بر استفاده از قیر در موارد زینتی در کاربردهای نظامی نیز اهمیت ویژه ای داشته است. نکته قابل توجه این است که کلمه نفت ( نپتا در زبان اوستایی) در بسیاری از نسخ قدیمی، معادل کلمه" قیر" مطرح گردیده است.

استفاده از قیر و نفت در ارتش ایران بسیار متداول بوده است. در آن زمان سربازانی با لباس های یک شکل به نام "نفت انداز" ،"نپتان" و یا "نفات " وظیفه پرتاب کردن آتش به سمت دشمن را بر عهده داشتند. آنان برای روشن کردن آتش از قیر استفاده می کردند. از جمله نبرد ایرانیان باستان که از قیر در جنگ بهره گرفتند، می توان به جنگ شاهپور، پادشاه ایرانی با رومیان در قرن چهارم میلادی اشاره کرد. بنا به گفته مورخان رومی در این نبرد، ایرانیان برگ های گیاه مخصوصی را در روغن ویژه ای خیس می کردند، سپس مایع دیگری به نام "نفت" بر آن می افزودند و آن ها را روی تیرهای جنگی خود قرار داده و پس از آتش زدن و به طرف دشمن پرتاب می کردند. آنها تیر کمان را آهسته رها می کردند تا سرعت زیاد موجب خاموش شدن تیرهای رها شده نشود. این تیرها به هرجا که برخورد می کردند، آتش سوزی ایجاد کرده و آتش به وجود آمده با آب خاموش نمی شد و فقط خاک و شن آن حریق را خاموش می کرد. همچنین در قرن ششم میلادی در جریان نبرد ایران و روم مورخان نقل کرده اندکه :" ساخلوهای (سربازان) ایرانی   کوزه های بسیاری که از گوگرد و قیر انباشته شده بود را آتش زدند و به طرف رومی ها پرتاب کردند و توانستند به این وسیله حریقی راه بیندازند که به طور تقریبی همه چیز را بسوزانند."

اسکندر مقدونی در جنگ  با هندیان، برای ترساندن فیل های هندی از قیر و نفت استفاده کرد. او ارابه های آهنی را از قیر پر کرده و آتش زد تا فیل های هندی را بترساند.

یونانیان نیز علاوه بر ایرانیان از این گونه سلاح ها در  جنگ استفاده می کردند. آنان با مخلوطی از قیر یا نفت سیاه ،آهک و گوگرد سلاحی تحت عنوان " آتشپاره یونانی" ساخته و در نبردهای خود به کار         می بستند. با همین سلاح ، توانستند ارتش معاویه را که برای تصرف قسطنطنیه رفته بودند ، نابود کنند. همچنین در سال 941 میلادی هنگامی که ناوگان روسی شامل هزار کشتی جنگی به قصد تصرف قسطنطنیه لشکر کشی کرده بودند، رومی ها روی آب دریا نفت ریخته و آن را آتش زدند و به این شیوه کشتی های روسی را سوزانده و آنان را مغلوب کردند.

شواهد باستان شناسی نشان می دهند که در ایران از قیر در ساخت کاخ ها استفاده های فراوانی می شد. این موارد شامل آب بندی پی ساختمان ها و ملات جهت بند کشی آجرها و سنگ ها بوده است.
در بعضی موارد نیز جهت نما کاری و زیبایی بنا، از قیر استفاده می شد، به طوری که در ساخت ستون های چوبی کاخ آپادانا در شوش ، از قیر برای ایجاد یک سطح صاف و صیقلی بر روی ستون ها استفاده شده است.همچنین بر اساس یافته های محققان در ساخت این کاخ از آجر و ملات قیری برای ساخت دیوار ها استفاده شده است.

استفاده از قیر در ساخت بناها در تمدن بابل نیز بسیار معمول بوده است. مطالعات باستان شناسی نشان  می دهد که در ساخت باغ های معلق بابل ، که از عجایب هفتگانه جهان به شمار می رود،از قیر        استفاده های فراوانی شده است.این باغ چند طبقه در حدود 600 سال قبل از میلاد به دستور "بخت النصر" پادشاه بابل برای همسر ایرانی او " سمیرامیس"(از آب و هوای کویری بابل در رنج بود)، ساخته شد. هر طبقه از این باغ به صورت مربعی شکل با ابعاد 30 متر ساخته شده و هر طبقه با طبقات دیگر پنج متر فاصله داشته است.

در هر طبقه تا ارتفاع سه متر خاک ریخته شده و انواع گیاهان از مناطق مختلف جمع آوری و در آن کاشته شده بود. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که جهت آب بندی این طبقات و جلوگیری از نشت آب به طبقات پایین تر ، از یک لایه حصیری که با مقدار زیادی قیر طبیعی اندود شده است استفاده کرده اند.

ایرانیان نیز در ساخت راه ها از قیر بهره می گرفتند، که می توان از ان جمله به ساخت قسمت هایی از   "راه شاهی" که در قرن پنجم پیش از میلاد به دستور داریوش اول (پادشاه هخامنشی) از شوش به ساردیس ( در حوالی ازمیر ترکیه که در آن زمان جزء سرزمین ایران بود) ساخته شد، اشاره کرد. این راه به طول 2700 کیلومتر مهم ترین وسیله ارتباطی بین شهرهای بزرگ در آن روزگار بوده که پس از شوش تا تخت جمشید نیز ادامه یافت. می توان آن را اولین جاده قیر اندود شده جهان برشمرد. کیفیت  این راه آنقدر بالا بود که پیک های نامه رسان کل مسافت آن را در هفت روز می پیمودند. در ساخت این راه و همچنین سایر راه های درون شهری در شهرهای بزرگ آن دوران از جمله بابل، از قیر طبیعی و سنگ و آجر استفاده شده است. از جمله راه های مهم دیگری که در بابل با قیر اندود شده بود، می توان به "راه مقدس " اشاره کرد. این راه که معابد اطراف بابل را به یکدیگر ارتباط می داد با قیر اندود شده بود و روی آن را با پاره های سنگ و آجر قرمز رنگی فرش کرده بودند، تا پادشاهان و موبدان بتوانند بی آن که پایشان آلوده شود برای انجام مراسم مذهبی از این راه ها بگذرند.

از جمله موارد کاربرد های دیگر قیر در ایران باستان می توان به کاربردهای درمانی آن اشاره کرد.پزشکان آن دوران ، قسیر را به عنوان دارویی شفابخش قلمداد می کردند که می توانست بسیاری از امراض را درمان کند. ابوالقاسم استخری از نویسندگان قرن سوم هجری درباره اثر درمانی قیر طبیعی می گوید: ((در غاری در دارابگرد واقع در ولایت فارس، مومیا (قیر طبیعی) یافت می شود و قدرت شفابخشی آن چنان ارزشی دارد، که یک نگهبان همیشه در کنار این غار کشیک می دهد و این مومیا را یک بار در سال در ظرفی سنگی جمع آوری می کنند و نزد حاکم ولایت می برند))جالب آن است که مردم فارس هم اکنون نیز از این دارو استفاده می کنند.آنان با مخلوط کردن قیر طبیعی و روغن حیوانی پمادی درست می کنند که در درمان درد های عضلانی و روماتیسمی کاربرد داشته و به منظور تسکین درد های نقرسی و شکستگی ها از آن استفاده می کنند.آنان هم اکنون نیز این دارو با نام ((مومیا)) می شناسند. در حوالی شهرستان جهرم در استان فارس نیز معادن قیر طبیعی وجود داشته است که مردم آن زمان از این ماده که آن را ((مومیا)) یا زهک می نامیدند، در درمان زخم ها و شکستگی ها استفاده می کردند. تاریخدانان متعددی بعد از اسلام نیز به وجود معادن قیر طبیعی در ایران اشاره داشته اند. حاج میرزا حسن فسایی در فارسنامه ناصری به وجود چشمه ای در حوالی بهبهان به نام چشمه قیری اشاره دارد که: ((دو قامت گودی دارد و سالی چندین خروار قیر از این چشمه استخراج می شود)). او همچنین به منابعی از قیر در حوالی رازمهر مز اشاره می کند که ایرانیان باستان در آن زمان قیر این چشمه را که آغشته به نفت بوده است، بیرون کشیده و استفاده می کردند. میرزا حسن فسایی در خصوص نحوه استخراج قیر از این چشمه می گوید: (( در این ناحیه چشمه ای است که قیر و نفت سیاه از آن بیرون می آید. در مقابل آن حوضی ساخته اند، که آنچه از چشمه بیرون می آید  در آن جمع می شود. سپس شعله آتش بر حوض زده تا نفت آن بسوزد و بعد سوراخی که در انتهای حوض گذاشته اند را گشوده و قیر مایع که به وسیله آتش گداخته شده از سوراخ درآمده ، داخل آب رودخانه ای که به حوض پیوسته است، مشود. پاره های قیر یاقوت حموی از مورخان معروف قرن هفتم هجری قمری در اثر ((معجم البلدان)) خود راجع به نفت بادکوبه چنین می نویسد: ((بادکوبه در ایالات شیروان نزدیک دربند است.در این شهر چشمه بزرگ نفت وجود دارد، که روزی هزار درهم نفت می دهد. کنار آن چشمه دیگری از نفت سفید است که مانند روغن زیبق (جیوه) می باشد و شب و روز جاری است و عایدی این چشمه هم مانند چشمه اولی می باشد)). ابن البلخی در فارسنامه نیز می نویسد: ((سینیز (بندر دیلمی کنونی در استان بوشهر) شهری است در کنار دریا و حصارکی دارد؛ میان مهروبان و جنابا(گناوه کنونی) است. در این شهر کاشتی نکنند و جز خرما نخیزد و روغن جراغ (نفت) آن شهر معروف است)).

حمداله مستوفی از مورخان و جغرافی نویسان معروف قرن هفتم هجری، در کتاب ((نزهته القلوب)) می نویسد: ((آٍنچه در ایران است معدن ((بدیه)) از توابع شبانکاره (برازجان بوشهر)، کوهی است که از آن قطراتی فرو می چکد و چون موم منجمد می گردد،آن را موم آبی گفته اند و معادن نفت بسیار دارد و قس علی هذا)).